HARİCİLER

[23 Mayıs 2014 tarihinde Serbestiyet’te yayınlandı.]

Emevilerin Basra’ya hakim oldukları dönemde, şehrin valisi Ziyad bin Ebihi, Haricilere karşı gayet acımasız bir tavır sergiler. Ziyad, 673 yılında ölür. 675 yılında, bu sefer oğlu Ubeydullah bin Ziyad Basra valiliğine getirilir. Ubeydullah, babasından da acımasızdır. Harici isyanlarına bir son verebilme adına son derece sert yöntemlere başvurur. Basra Haricileri, bir noktadan sonra çözümü Emevi zulmünden kaçmakta bulurlar. Mekke’ye, Abdullah bin Zübeyr’in yanına giderler ve 683 yılındaki Birinci Mekke Kuşatması’nda onunla birlikte Emevi ordusuna karşı Mekke’yi savunurlar. Ancak sene sonuna doğru kuşatma sona erdiğinde, bir süredir yardımcı oldukları Abdullah bin Zübeyr’in kanaatlerini daha yakından öğrenme ihtiyacı hissederler ve ona (babası) Zübeyr bin Avvam, Hz. Osman, Hz. Ali ve Talha bin Ubeydullah gibi ihtilafların merkezinde olagelmiş kişiler hakkındaki görüşlerini sorarlar. Abdullah bin Zübeyr, bu kişilerin hepsi hakkında olumlu görüş bildirir. Bunun üzerine, Hariciler onunla birlikte hareket etmeyi bırakır ve Mekke’yi terk ederek Basra’ya geri dönerler.

Basra halen Emevilerin kontrolündedir. Ancak, Hariciler, oraya gelmeleriyle birlikte şehri kontrolleri altına alır ve Emevilerin şehirdeki valisini öldürürler.¹ Bu olayından ardından, Hariciler ile Abdullah bin Zübeyr’e bağlı kuvvetler arasında bir dizi çatışma gerçekleşir ve şehir iki taraf arasında iki kez el değiştirir. Son olarak, Abdullah bin Zübeyr, Basra üzerine yeni bir ordu gönderince, Hariciler kendi içlerinde ihtilafa düşer ve bölünürler.² İçlerinden bir grup, bu yeni ordu ile savaşmak istemez ve Basra’da kalır. Diğerleri ise, 684 yılının Mayıs ayında (Basra’nın takriben 150 kilometre kuzeydoğusundaki) Ahvaz’a gider.

Ezrakiler

Ahvaz’a giden Hariciler, liderleri Nafi’ bin Ezrak’tan ötürü, Ezrakiler (ya da Ezrakiyye, ya da Ezarike) olarak anılagelirler.³Ezrakiler, Basralılarla olan mücadelelerinden galip çıkarlar.⁴Ardından da, Fars bölgesinin önemli bir kısmını kontrolleri altına alırlar.⁵ Ancak, Abdullah bin Zübeyr, onların üzerine bu sefer de (önemli bir komutan olan) Horasan valisi Mühelleb bin Ebi Sufre‘yi sürer. Basralıların aksine, Mühelleb başarılı olur. Ezrakiler Ahvaz’dan doğuya doğru çekilirler.⁶

Ömer bin Ubeydullah karşısındaki aldıkları bir diğer yenilgiyle, Fars’ın doğu ucu olan Kirman’a kadar çekilen Ezrakiler, burada toparlandıktan sonra 687 yılında yeniden batıya doğru ilerlemeye başlarlar.⁷ Ahvaz’a kadar geldikten sonra, yönlerini kuzeybatıya çevirir ve (Bağdat yakınlarındaki) Medain’e varırlar.⁸ Medain’de, kadın çocuk demeden öldürebildikleri herkesi öldürürler. Oradan İsfahan’a yönelir ve aylar boyunca yollarının geçtiği bütün bölgeleri bu şekilde terörize ederler. (Ezrakiler, kendilerinden olmayan herkesi yaş ve cinsiyet ayrımı yapmaksızın öldürme taraftarıdır. Bu düşünceleri, diğer Harici gruplardan ayrılma nedenlerinden biridir.)

Bu noktadan sonra, Ezrakiler için geri çekilme dönemi başlar. İlk olarak, İsfahan’da, Attab bin Verka komutasındaki bir ordu karşısında bozguna uğrarlar ve Ahvaz’a çekilirler.⁹ Mus’ab bin Zübeyr, Haricilerin bir sonraki hedefinin Basra olmasını istemez. Bu nedenle de, (artık Cezire valisi olan) Mühelleb’den yeniden Haricilerle savaşmasını ister.¹⁰ Bunun üzerine Basra’ya gelen Mühelleb, orada bir ordu hazırlar ve 691 yılının başlarında Haricilerin üzerine yürür. İki taraf arasında sekiz ay boyunca çatışmalar yaşanır. Ama herhangi bir net sonuç elde edilmez.

Bu çatışmalar yaşanırken, Emeviler, Suriye’den Irak üzerine yürürler. Ekim ayında gerçekleşen savaşta Mus’ab bin Zübeyr hayatını kaybeder. Irak, yaklaşık sekiz yıl aradan sonra yeniden Emevilerin hakimiyeti altına girer ve Ezrakiler, yeniden Emevilerle karşı karşıya kalırlar. İlk dönemdeki Emevi saldırılarını başarıyla bertaraf ederler.¹¹ Ancak daha sonra, kendi içlerindeki Arap ve mevali arasında ihtilaflar doğar ve ikiye ayrılırlar. Emeviler, her iki grubu da 698 yılında ortadan kaldırırlar.

Necdiler

Necdiler, doğuya hicret etmeyi kabul etmeyerek Basra’da kalmak suretiyle diğerlerinden ayrılan Harici gruptur. Liderleri Necde bin Amir’den hareketle bu şekilde anılırlar. (Kendilerine Necedat ya da Necdiyye de denir.)¹² Ezrakilerin Fars bölgesine gitmelerinin ardından, Necdiler de güneye yönelir ve ilk olarak Arap Yarımadası’nın ortalarındaki Yemame’de toplanırlar. Sonrasında, birbiri ardına gelen zaferlerle Bahreyn, Yemen ve Taif de dahil olmak üzere, Arabistan Yarımadası’nın büyük bir kısmını kontrolleri altına alırlar.

691 yılında yaşanan bir ihtilaf neticesinde, Necde’yi öldüren yardımcısı Ebu Füdeyk, hareketin yeni lideri olur. Ardından, Emevilerin Basra valisi Halid bin Abdullah, kardeşi Ümeyye bin Abdullah komutasındaki bir orduyu Ebu Füdeyk üzerine gönderir. Ancak, Ebu Füdeyk onu yener ve hatta cariyelerinden birini ele geçirir ve kendisine alır.¹³ Necdiler, Abdülmelik döneminin müteakip yıllarında ortadan kaldırılırlar.

Haricilerin Sonu?

Ezrakiyye ve Necdiyye, İkinci Fitne Dönemi’nde (680-692) Haricilerin en etkili olan iki koludur. Üçüncü olarak da, Yukarı Mezopotamya bölgesinde kısa süreli bir hakimiyet kuran, ancak Haccac tarafından ortadan kaldırılan Sufriyye kolundan söz edilebilir.

Harici grupların gücü Abdülmelik bin Mervan döneminde büyük ölçüde kırılır. Müteakip dönemlerde ciddi bir Harici hâkimiyetine ya da (bir iki istisna haricinde) büyük bir isyana rastlanmaz. Haricilerden günümüze dek sadece (daha uzlaşmacı olan)İbadiyye ve Sufriyye ekolleri gelebilmiştir. Ancak Sufrilerin sayısı çok azdır.

Notlar:

¹ Öldürülen vali, Mesud bin Amr’dır. Mesud bin Amr, bir kısmı Umman’dan Irak’a göç etmiş olan Arap bir kabile olan Azdların lideridir. Ubeydullah bin Ziyad, Basra’yı bırakıp kaçmadan önce, yerine yardımcısı Mesud bin Amr’ı bırakmıştır. Mesud’u öldüren bir Harici de olsa, Azdlar, bu suikastı Temim kabilesinin organize etmiş olmasından şüphelenirler. İki kabile arasında çatışmalar çıkar, çok sayıda insan ölür.

² Bu ordunun komutasına Müslim bin Ubeys atanır.

³ Nafi’ bin Ezrak eskiden beri Haricilerin lideridir. Bu nedenle, bu isimlendirme, ancak Basra’dak bölünmeden sonra bir mana ifade eder.

⁴ 685 yılında Müslim bin Ubeys’in bu kez de Basra’dan Ahvaz üzerine yürümesinin ardından gerçekleşen savaşta, Haricilerin lideri Nafi’ bin Ezrak ölür. Yerine, Ubeydullah bin Mahuz geçer.

⁵ Fars bölgesi bugünkü İran’a değil, İran’ın Ahvaz, İsfahan ve Kirman şehirleri ile Basra körfezi arasında kalan güney kısmına karşılık gelir.

⁶ Ezrakilerin ikinci lideri Ubeydullah bin Mahuz bu aşamada hayatını kaybeder ve yerine Züheyr bin Mahuz geçer.

⁷ Basra’nın takriben bir buçuk sene Muhtar bin Ebi Ubeyd’in yönetiminde kalması ve sonra yeniden Abdullah bin Zübeyr’e bağlanması bu dönemde olur.

⁸ Basra valisi Mus’ab bin Zübeyr, şehri Ezrakilerden koruma amacıyla, Ömer bin Ubeydullah’ı Basra ile Ezrakiler arasında tampon vaziyette konumlandırılmıştır. Ancak, Ezrakiler onu atlatarak Basra’ya yaklaşmayı başarırlar. Bunu haber alan Mus’ab, şehri koruma adına derhal ordusunu Basra’dan harekete geçirir. Atlatıldığını anlayan (ve kendisini bununla görevlendiren Mus’ab’ın tepkisinden korkan) Ömer bin Ubeydullah ise, birliğini toplar ve Ezrakilerin arkalarından yetişmeye çalışır. Arkalarından Ömer’in önlerinden de Mus’ab’ın onlara doğru gelmekte olduğunu haber alan Hariciler, bu şartlar altında savaşmalarının riskli olduğunu görünce, Ahvaz yakınlarında iken rotalarını değiştirerek Medain’e yönelirler.

⁹ Bu savaşta, Haricilerin lideri Züheyr bin Mahuz da hayatını kaybeder. Grubun yeni lideri, Katari bin Fücae olur.

¹⁰ Cezire eyaleti, Urfa, Mardin ve Musul şehirlerinin de bulunduğu Yukarı Mezopotamya bölgesini içerir.

¹¹ Ezrakilere yönelik bu ilk saldırılar, Abdülmelik bin Mervan’ın Basra valisi Halid bin Abdullah tarafından yönetilir. Halid, Ezrakiler üzerine, ilk önce, kardeşi Abdülaziz bin Abdullah komutasındaki bir ordu gönderir. Ancak, Abdülaziz yenilgiye uğrar ve kaçar. Karısı ise, Ezrakilerin eline geçmiştir. Ezrakiler onu açık artırma satmaya karar verirler. Ancak, kadının Ezrakiler arasında bulunan yakınlarından biri, onun bu halinin kendileri için utanç konusu olmasını istemez ve kadını öldürür. Vali Halid, bu yenilgi sonrasında, (Abdülmelik bin Mervan’ın tavsiyesi doğrultusunda) yeni orduya (artık Emevilere biat etmiş olan) Mühelleb’i komutan atar. Mühelleb, Ahvaz yakınlarında gerçekleşen savaşta, Ezrakileri yenilgiye uğratır.

¹² Hicret konusu, Ezrakiler ile Necdiler arasındaki itikadi ayrılığın da temelini oluşturur. Ezrakiler, hicret etmemeyi küfür sebebi saymışlardır.

¹³ Bu şekilde, Halid bin Abdullah’ın komutan atadığı bir kardeşinin karısını Ezrakiler, diğer kardeşinin cariyesini ise, Necdiler ele geçirmiş olur.